Ông Moong Phò Hoan, ở bản Cha Ca, xã Bảo Thắng, huyện Kỳ Sơn (Nghệ An) cho biết: “Đó không chỉ là nơi con người cư trú, thần linh cũng có một không gian riêng của mình. Ma nhà của người Khơ Mú cư trú trong một căn bếp dựng ra để dành riêng cho những đấng linh thiêng. Đó là nơi cấm kỵ đặc biệt của ngôi nhà. Người ngoài thậm chí là con gái đã về nhà chồng không được vào. Chỉ trong một ngày duy nhất, gia đình tổ chức lễ ăn trâu cho tổ tiên, người ngoài mới được phép vào bếp”. Là người hiểu biết nên ông Moong Phò Hoan không quá coi trọng việc cấm kỵ. Ông mở cửa gian buồng được đóng bằng gỗ rồi mời chúng tôi tham quan căn bếp thiêng. Theo ông thì chỉ cần có người nhà đi cùng thì khách lạ vào cũng chẳng sao.
 |
Căn bếp của người Khơ Mú, Nghệ An |
Trong căn bếp ngoài các vật dụng nấu nướng như chiếc kiềng, dụng cụ đồ xôi, thớt, mấy vò rượu cần. Cạnh chiếc bếp đắp bằng đất sét là chiếc cột “chủ nhà” được dựng bằng gỗ hay thân cây tre, nứa. Cây cột là nơi hồn vía chủ nhà ở đó. Gian bếp cũng treo một cái đầu con trâu sấy khô còn nguyên cả sừng. Chỉ có những lúc làm tế trâu cho tổ tiên mới có cái đầu trâu trong căn bếp. Để giải đáp vì sao người Khơ Mú kiêng kị người lạ vào bếp, chúng tôi tìm đến ông Xeo Phò Mạnh, một người cao tuổi uy tín và cũng là ông mo của bản Cha Ca (thường chủ trì lễ cúng đền của bản). Ông Mạnh cho biết có một truyền thuyết liên quan đến tập tục này.
Chuyện rằng: Ngày xưa người Khơ Mú thấy người Thái vẫn thường mổ trâu, ăn uống linh đình mỗi khi có lễ hội hay ngày cúng tổ tiên. Vào những ngày lễ lớn người Khơ Mú chỉ mổ gà, lớn nhất là một con lợn. Hỏi rõ nguồn cơn mới biết là người Thái có nhiều họ khác nhau, trong đó có cả họ Moong, Cụt, Xeo, Chích, Ốc, Hoa… (là những dòng họ của người Khơ Mú ở Nghệ An ngày nay). Người Khơ Mú nghĩ rằng, muốn có dịp để mổ trâu ăn thì phải có được những dòng họ trên. Ban đầu người Khơ Mú nghĩ phải mang tài sản đi đổi lấy một họ nào đó nhưng rồi nhận thấy cách này không ổn.
Và rồi họ có được dòng họ như Moong Chích, Xoe, Cụt, Ốc, Hoa... theo cách của riêng mình. Có được họ, người Khơ Mú mổ trâu ăn mừng và đem giấu vào trong căn bếp. Họ coi các họ có được là báu vật nên giấu vào ngăn bếp. Thế nên người Khơ Mú đặt ra lệ cấm người ngoài không được đặt chân vào căn bếp kiêng của họ. Nếu ai phạm vào sẽ phải mổ lợn cúng vía cho chủ nhà.
