Then là những vị thần quan trọng trong quan niệm của cộng đồng người Tày, Thái và nhiều dân tộc thiểu số ở Việt Nam. Những vị thần có các nhiệm vụ khác nhau được Pỏ Then (Trời) giao cho. Người Thái ở Nghệ An có một hệ thống Then làm các nhiệm vụ tạo ra mưa, nắng, sấm sét…
Còn với người Khơ Mú ở huyện Kỳ Sơn (Nghệ An) cũng có những vị Then riêng của họ. Các vị thần gần gũi với cuộc sống nhân gian cũng như quan niệm tâm linh của cộng đồng.
Trong một chuyến đi, chúng tôi gặp ông Xeo Phò Mạnh - một già làng ở bản Cha Ca 2, xã Bảo Thắng, huyện Kỳ Sơn. Ông Mạnh đã ngoài tuổi 70 và là thầy mo lo việc cúng bái, làm lễ chính cho hơn 2.500 người trong 5 bản thuộc xã Bảo Thắng. Như đại bộ phận người dân nơi đây, ông Mạnh sống trong một ngôi nhà sàn được bố trí theo đúng phong tục.
Các căn buồng trong nhà người Khơ Mú được trang trí khác so với người Thái. Điểm khác đặc trưng nhất là người Khơ Mú đặt bàn thờ tổ tiên ở gian bếp còn người Thái đặt bàn thờ tổ tiên ở gian ngoài (tính từ cầu thang chính lên nhà). “Ngôi nhà người Thái thường chỉ có “ma nhà”, còn trong nhà người Khơ Mú thì có thêm các Then cư ngụ.
Với các cộng đồng thiểu số ở Nghệ An, thần linh và các đối tượng siêu nhiên rất phong phú. Người ta có thể “tìm thấy” lực lượng siêu nhiên ở bất kỳ nơi đâu, trong nhà, ngoài rừng, dưới khe suối và trên cơ thể của con người cũng như vật nuôi. Đó là những linh hồn và vía”. Ông Xeo Phò Mạnh
Cũng theo già làng này, Then của người Thái ở “mường Trời” (một tầng tâm linh trên cao). Nhưng trong quan niệm tâm linh của người Khơ Mú thì căn nhà của họ có đến 3 vị Then cai quản những vấn đề khác nhau của đời sống con người. Cụ thể, ngôi nhà truyền thống của người Khơ mú có ba “vì” và các cột nhà được kết nối bởi các thanh xà lớn. Ở thanh xà phía ngoài cùng là nơi ở của Then Lo.
Vị Then này mang linh hồn đến đầu thai làm người. Khi trong nhà có một một phụ nữ bắt đầu thai kỳ, Then Lo sẽ lên “mường Trời” chọn về một linh hồn, đứa trẻ được sinh ra. Nếu vì lý do nào đó mà đứa trẻ không chào đời khỏe mạnh thì do Then Lo đã quên nhiệm vụ của mình. Người ta tin rằng, có thể Then Lo đang đi đâu đó, hoặc khi dựng nhà, gia chủ không gọi Then Lo về.
 |
Gian bếp của người Khơ Mú ở huyện Kỳ Sơn, Nghệ An |
Cai quản thanh xà giữa nhà là Then Chư. Một đứa trẻ có được lớn lên khỏe mạnh và vượt qua được bệnh tật, tai ương trong cuộc sống hay không là do vị này quyết định. Then Chư cai quản sức khỏe con người. Một người khi gặp ốm đau hay bệnh tật, tai nạn là do sự sơ sểnh của Then Chư.
Có thể do Then Chư mải chơi với các bạn Then khác. Cũng có thể là lỗi của người nhà, làm phật ý Then Chư. Muốn Then Chư khắc phục lỗi của mình, gia chủ phải hỏi thầy mo về nguyên nhân và làm lễ cúng.
Then Liêng là vị thần cai quản thanh xà trong gian bếp, phụ trách cái bụng no hay đói của gia đình. Gia đình giàu hay nghèo, làm ăn có thuận lợi, mùa màng được mất đều do Then Liêng ban cho.
