Trong lần tham gia lễ hội các dân tộc trên địa bàn TP. Buôn Ma Thuột (Đắk Lắk), chúng tôi được tận thấy phương pháp đồ xôi cách thủy bằng chõ gỗ rất độc đáo của đồng bào Thái. Để kịp thời gian, các đầu bếp đã sơ chế trước phần gạo nếp và tạo màu tự nhiên cho xôi. Món xôi này được đồ trong chiếc chõ gỗ nguyên khối trông rất lạ mắt và được nấu trên bếp củi.
 |
Chị Lù Thị Hạnh tham gia đồ xôi tím bằng chõ trong một lễ hội |
Chị Lù Thị Hạnh (dân tộc Thái, ở thôn 1, xã Hòa Phú, TP. Buôn Ma Thuột) - đầu bếp chính trong cuộc thi ẩm thực trên cho biết, gia đình chị từ Sơn La vào Tây Nguyên đã hơn 20 năm. Dẫu vậy, chị vẫn gìn giữ hầu hết phong tục, tập quán và cả các món ăn truyền thống, trong đó có xôi tím. Theo chị Hạnh, món xôi tím của người Thái đặc biệt ở phần tạo màu tự nhiên từ cây Khẩu cắm (loại cây rừng chỉ mọc ở vùng cao) và kỹ thuật đồ xôi trong chiếc chõ.
 |
| Chiếc chõ luôn gắn liền với đồng bào Thái |
Trước khi nấu, đầu bếp đun sôi nước lá Khẩu cắm cho đến khi chuyển màu tím sánh. Gạo nấu xôi cũng được tuyển chọn loại nếp nương hạt to, mẩy đều, đem ngâm, vo, đãi thật sạch. Khi nước màu đã nguội thì cho gạo nếp vào ngâm từ 8- 10 tiếng cho hạt gạo thấm đều màu tím rồi vớt ra để ráo nước, đổ vào chõ đồ trên bếp lửa. Xôi tím có màu đậm hay nhạt phụ thuộc vào nước lá Khẩu cắm đặc hay loãng và kinh nghiệm đồ xôi của mỗi người. Để hương vị xôi tím thêm thơm ngon, chõ gỗ đồ xôi phải sạch sẽ và phải luôn giữ ngọn lửa đều, than hồng cho đến khi xôi chín đều.
Chõ xôi tím đúng chuẩn phải có màu tím tươi, hạt bóng dẻo, thơm đậm, cầm, nắm nhưng không bị dính tay. Đồng bào Thái thường ăn xôi tím với muối vừng hoặc ăn kèm món thịt lợn ram mằn mặn, ăn chỉ thấy no chứ không ngấy.
Những nét văn hóa đặc sắc của người Thái tạo nên một mảnh ghép đa sắc màu, làm phong phú thêm kho tàng văn hóa dân gian của cộng đồng các dân tộc Việt Nam trên Tây Nguyên.
Theo quan niệm của đồng bào Thái, hạt gạo nếp tượng trưng cho sự no đủ, kết hợp với sắc tím từ lá Khẩu cắm mang ý nghĩa đất đai trù phú, quý giá. Do đó, trong các dịp lễ, Tết, những ngày quan trọng trong gia đình hoặc thết đãi khách quý, người Thái luôn nấu món xôi tím. Trên gian bếp mỗi gia đình đều có chiếc chõ bằng gỗ dùng để đồ xôi và nhiều món ăn truyền thống khác.
Mỗi mùa vụ đến, đồng bào Thái thường dành một mảnh đất ở đồi cao để trỉa hạt nếp. Nếp nương không chỉ để đồ xôi ngon mà còn là nguyên liệu cho loại rượu nếp tuyệt đỉnh của người Thái. Dù xa quê nhiều năm, đồng bào Thái vùng Tây Bắc vẫn hướng về nguồn cội. Họ vẫn gìn giữ trang phục áo cóm, váy đen, khăn piêu; giữ điệu múa sạp, múa cộng đồng; ném còn, đập niêu; giữ những món ăn truyền thống như xôi tím, thịt lợn gác bếp, rượu nếp…
:
