HUYỀN TÍCH CÁ ÔNG LỤY BỜ
Trong nếp nhà nhỏ giữa làng biển Mỹ Thủy ở xã Hải An huyện Hải Lăng, lão ngư Phan Thanh Sỏ tuổi 83 say sưa kể cho chúng tôi nghe về những phong tục, tập quán, lễ hội của làng biển Mỹ Thủy có tuổi đời hơn 700 năm vẫn còn lưu truyền, tồn tại cho đến tận giờ.
Lão ngư Sỏ bảo, ngư dân các làng biển dọc dài cửa lạch, bãi ngang chạy từ xã Vĩnh Thái ở huyện Vĩnh Linh cho đến tận xã Hải Khê của huyện Hải Lăng vẫn xem tục thờ cúng cá Ông (cá voi, hố rồng) là truyền thống tín ngưỡng tâm linh đã trải qua hàng trăm mùa “mở biển”.
Đến tận giờ, ngư dân miền biển vẫn lưu truyền bao câu chuyện về sự cứu giúp của cá Ông mang màu sắc ly kỳ, huyền bí; những lần cá Ông “lụy bờ” (dạt vào bờ) được ngư dân chôn cất bằng lễ nghi tôn kính nhất. Ví như giữa lúc giông tố mù trời, chính loài cá Ông thường xuất hiện để đưa ngư dân cũng như thuyền bè vào bờ an toàn. Đáp lại ân tình của loài cá Ông, ngư dân miền biển khi gặp cá Ông dính vào lưới thì họ sẽ nhẹ nhàng dìu cá Ông vào bờ.
Ngư dân vẫn mặc định với quan niệm, khi gặp cá Ông dính vào lưới hoặc chết rồi “lụy bờ”, đó là điềm lành, là phúc đến, bởi làng biển ấy được cá Ông chọn làm nơi yên nghỉ và được cá Ông tin tưởng phó thác việc an táng.
 |
Lễ hội cầu ngư ở làng biển Mỹ Thủy, xã Hải An, huyện Hải Lăng |
Lão ngư Sỏ bảo, ngày xưa, những lần cá Ông dính vào lưới hoặc chết rồi “lụy bờ”, các bậc cao niên trong làng biển tổ chức họp, sau đó huy động trai tráng trong làng đến bờ biển để đưa cá Ông lên bờ.
Cũng trong ngày hôm ấy, các bô lão cao niên của làng bắt đầu công việc tìm mảnh đất cao ráo, gần biển để lập đàn cúng tế xin với thần linh, thổ địa được an táng cá Ông. Nghi thức an táng cá Ông phải tiến hành như đối với nghi lễ của bậc trưởng lão uy tín trong làng khi qua đời.
Những lễ hội văn hóa đặc sắc mang đậm tín ngưỡng của ngư dân miền biển như lễ cầu ngư, cúng cá Ông… góp phần tạo nên hương sắc của những ngôi làng dọc miền chân sóng trong những dịp Xuân mới.
Nghi lễ thường diễn ra linh đình trong 3 ngày. Ngày đầu tiên làng sẽ lập tang chủ, hội đồng hộ lễ, tắm gội rồi bọc xác cá Ông bằng vải điều đỏ sau đó nhập quan, thiết linh sàng, cúng cơm…; ngày thứ hai sẽ làm lễ tế và đến ngày thứ ba thì đưa đám, cúng hậu thổ nghi tiết, hò bá trạo đưa linh, sau đó hạ huyệt.
Ba ngày sau, dân làng sẽ tiếp tục làm lễ mở cửa mả… Ba năm sau thì làm lễ cải táng, lấy xương xếp vào quách để đưa vào nghĩa địa cá Ông của làng. Trong những ngày diễn ra lễ tang cá Ông, các làng chài bạn mang lễ vật đến phúng điếu cũng như góp tiền lo tang ma cho cá Ông.
Hàng năm, cứ đến tết Nguyên đán, làng làm lễ tạ linh đình để cầu mưa thuận, gió hòa, biển được mùa tôm, cá…Tín ngưỡng thờ phụng cá Ông của ngư dân xưa thể hiện tình cảm của họ đối với biển cả đã hào phóng cho họ cá, tôm. Qua đó, còn thể hiện sự đoàn kết, tương trợ, giúp đỡ lẫn nhau của ngư dân các vạn chài nơi đầu sóng, ngọn gió…
“Cuối lễ hội cầu ngư là đến phần hội đấu vật truyền thống. Hình thức đấu vật diễn ra theo trình tự từ lứa tuổi nhỏ đến lớn. Nếu đô vật nào có 4 lần thắng liên tiếp thì được vào vòng chung kết. Sau khi chọn được 4 đô vật xuất sắc vào vòng trong sẽ tiến hành lượt đấu tìm ra 2 đô vật vào đấu chung kết và chọn ra người xuất sắc nhất để trao giải. Giải thưởng có giá trị không cao song mang ý nghĩa tinh thần thượng võ của người dân miền biển”.
Lão ngư TRƯƠNG MINH QUÊ
Ngày nay, lúc cá Ông dính lưới hay “lụy bờ”, ngư dân miền biển làm lễ an táng cá Ông đơn giản hơn ngày xưa. Nhiều nghi lễ được rút gọn và lễ an táng cá Ông chỉ tổ chức gói gọn trong ngày. Nhưng không phải vì vậy mà ngư dân miền biển mất đi sự tôn kính cá Ông.
Ở làng Mỹ Thủy hiện có miếu thờ cá Ông và được dân làng Mỹ Thủy thờ cúng tôn nghiêm. Ngư dân vùng cửa lạch Cửa Việt, Cửa Tùng thường cúng cá Ông vào dịp lễ “mở biển” đầu năm.
 |
Ngư dân làng biển Mỹ Thủy trở về từ biển khơi |
Lễ “mở biển” được tiến hành trong khoảng thời gian từ mùng 4 cho đến mùng 8 tháng Giêng âm lịch. Lễ bắt đầu bằng việc rước thần biển, cá Ông linh thiêng vào đình làng. “Từ sáng sớm tinh mơ của một “ngày tốt” được ấn định, các vị bô lão, chức sắc cùng đông đảo ngư dân trong làng tề tựu về đình làng để làm lễ cúng thổ thần.
Sau đó, các vị bô lão, chức sắc sẽ lên tàu, thuyền ra biển cách bờ hơn hải lý làm lễ rước thần biển, cá Ông về đình làng. Tiếp đó là lễ cúng tạ ơn thần biển, cá Ông tại đình làng để khẩn cầu được bình yên trong những chuyến ra khơi của ngư dân. Sau lễ cúng thần biển, cá Ông, tất cả ngư dân trong làng sẽ tùy theo điều kiện của từng gia đình để làm lễ cúng thuyền, cúng bến trước khi thực hiện chuyến khởi hành “mở biển” đầu năm”.
ĐỘC ĐÁO LỄ HỘI CẦU NGƯ
Làng biển Thâm Khê ở xã Hải Khê, huyện Hải Lăng có tuổi đời ngót 800 năm, cứ đến ngày rằm tháng Giêng âm lịch, dân làng lại tất bật chuẩn bị cho lễ cầu ngư “mở biển” đầu năm.
 |
Cá Ông (cá voi) “lụy bờ” ở làng biển Hà Tây, xã Triệu An, huyện Triệu Phong |
Lão ngư Trương Minh Quê 75 tuổi cho biết, từ trước Tết Nguyên đán, các bô lão đại diện cho các họ tộc trong làng họp mặt bàn bạc chuẩn bị lễ cầu ngư. Chiều hôm trước ngày diễn ra lễ cầu ngư, trai tráng trong làng Thâm Khê sẽ xuống bờ biển để dựng rạp, chuẩn bị lễ cầu ngư.
Từ sáng sớm ngày rằm tháng Giêng, các bô lão làng Thâm Khê đã có mặt đông đủ sửa soạn đồ lễ dâng cúng. Lễ cầu ngư sẽ có các phần: Lễ tế giang sơn, lễ tế thập loại cô hồn, lễ nghinh thần, lễ tạ dâng âm hồn… để cầu mưa thuận gió hoà; ngư dân bình yên trong những chuyến ra khơi mà đánh bắt đầy khoang thuyền tôm, cá.
Sau phần lễ cầu ngư, là đến phần hội đấu vật truyền thống thu hút hàng chục đô vật cùng đông đảo người dân đến xem tạo nên không khí vui tươi, phấn khởi trong ngày đầu năm mới.
